در اسفندماه ۱۴۰۳، گزارشی از تعرض یک معلم به دانش‌آموزان پسر کلاس پنجم در یکی از مدارس پسرانه شهرری منتشر شد. این معلم با بهانه «تنبیه سربازی» دانش‌آموزان را به نمازخانه مدرسه می‌برد و در آنجا اقدام به آزار جسمی و روانی آن‌ها می‌کرد. این رفتارها باعث بروز علائم اضطراب، کابوس‌های شبانه و تغییرات رفتاری در دانش‌آموزان شد.
مدیر مدرسه پس از اطلاع از این موضوع، معلم را از مدرسه اخراج کرد و موضوع را به حراست و اداره آموزش‌وپرورش گزارش داد. اداره آموزش‌وپرورش نیز شورای نماد را برای حمایت از دانش‌آموزان تشکیل داد و آن‌ها را به مشاوره ارجاع داد. با این حال، برخی خانواده‌ها به دلیل نگرانی از آبرو یا باور به بیماری معلم، از پیگیری قانونی خودداری کردند.
این حادثه بار دیگر اهمیت نظارت دقیق بر رفتار معلمان، آموزش حریم شخصی به کودکان و ایجاد فضای امن برای گزارش‌دهی را برجسته میکند.
مقدمه
تعرض به دانش‌آموزان یکی از نگران‌کننده‌ترین معضلات اجتماعی و تربیتی در جوامع مختلف است. این پدیده، اگرچه ممکن است در ظاهر نادر به‌نظر برسد، اما در بسیاری از موارد، به دلایل مختلف از جمله ترس، شرم و عدم آگاهی، گزارش نمی‌شود و همین موضوع آن را به زنگ خطری خاموش در مدارس تبدیل میکند.
در این مقاله، به بررسی ابعاد مختلف تعرض به دانش‌آموزان، علائم هشداردهنده، نقش والدین و مسئولان مدرسه، راهکارهای پیشگیری و شیوه‌ی برخورد درست والدین خواهیم پرداخت.
تعریف تعرض به دانش‌آموز
تعرض تنها به معنای آزار جنسی نیست؛ بلکه هرگونه رفتار یا تماس ناخواسته‌ای که باعث آزار روانی، جسمی یا جنسی کودک شود، مصداق تعرض است. این اتفاق می‌تواند حتی در قالب «شوخی»، «تنبیه»، یا «رفتار محبت‌آمیز اغراق‌شده» پنهان شود. خطرناک‌تر از همه، زمانی‌ست که کودک حتی متوجه تعرض نباشد و آن را بخشی از روابط روزمره تلقی کند.
مهم است بدانیم که تعرض می‌تواند از سوی هر فردی انجام شود: معلم، همکلاسی، راننده سرویس، آشنا، یا حتی فردی در خانواده.
انواع تعرض به دانش‌آموزان
برای آگاهی بیشتر والدین، انواع رایج تعرض را دسته‌بندی می‌کنیم:
تعرض جنسی
شامل تماس بدنی نامناسب، درخواست دیدن یا لمس نواحی خصوصی، نگاه یا حرفهای جنسی، و حتی اجبار به تماشای محتوای مستهجن.
تعرض روانی
مانند تهدید، تحقیر، ترساندن کودک، گفتن جملاتی مثل «اگه بگی اخراجت می‌کنم»، یا «اگه کسی بفهمه، همه ازت متنفر می‌شن».
تعرض فیزیکی
شامل ضرب و شتم، سیلی زدن، هل دادن یا هر نوع تنبیه بدنی غیرقانونی.
تعرض کلامی
تحقیر، ناسزا، تمسخر ظاهر یا توانایی‌های کودک، یا استفاده از واژه‌هایی که اعتمادبه‌نفس کودک را نابود میکند.
تعرض الزاما از سوی افراد ناشناس یا غریبه نیست؛ متاسفانه در بسیاری موارد، فرد متعرض از اعضای مدرسه، فامیل یا نزدیکان کودک است.
نشانه‌های هشداردهنده در کودکان
کودکانی که مورد تعرض قرار می‌گیرند، اغلب نمی‌توانند به‌طور مستقیم موضوع را بیان کنند. اما با دقت در رفتار و حالات آن‌ها، می‌توان علائم هشداردهنده‌ای را شناسایی کرد:
- تغییر ناگهانی در رفتار: مثل اضطراب، ترس، افسردگی، پرخاشگری یا سکوت غیرعادی
- کابوس شبانه یا بی‌خوابی
- امتناع از رفتن به مدرسه یا ترس از فرد خاصی
- افت تحصیلی یا عدم تمرکز
- مشکلات جسمی بی‌دلیل (درد در نواحی خاص، تکرر ادرار، سردردهای مداوم)
- رفتارهای جنسی نامتناسب با سن کودک
- بروز احساس گناه یا شرم بی‌دلیل
- تمایل به تنها بودن یا انزوا
- حساسیت به لمس بدن، حتی از سمت والدین
این نشانه‌ها می‌توانند نشان‌دهنده‌ی مشکلات مختلفی باشند، اما در صورت مشاهده‌ی چند مورد هم‌زمان، باید جدی گرفته شوند.
چرا کودکان حرف نمی‌زنند؟
بسیاری از کودکان، حتی زمانی که مورد تعرض قرار می‌گیرند، سکوت می‌کنند. دلایل این سکوت شامل موارد زیر است:
- ترس از تنبیه یا سرزنش
- ترس از تهدید: فرد متعرض ممکن است کودک را از فاش کردن ماجرا بترساند.
- احساس گناه یا شرم: کودک ممکن است خود را مقصر بداند یا از بازخورد والدین بترسد.
- عدم شناخت تعرض: کودکان، به‌ویژه در سنین پایین، ممکن است ندانند که چه اتفاقی برایشان افتاده.
- باور به اینکه کسی حرفشان را باور نمی‌کند
- نداشتن آگاهی کافی برای تشخیص تعرض: کودکان خردسال گاهی اصلاً نمی‌دانند کاری که با آن‌ها شده «بد» بوده است.
- ترس از از دست دادن محبت والدین
درک دلیل سکوت کودکان بسیار مهم است، چون والدین گاهی از خود می‌پرسند: «چرا بهم نگفت؟»
درصورت به وجود آمدن تعرض جنسی چه باید کرد؟
در مواجهه با آزار یا تعرض جنسی فرزندتان توسط همکلاسی یا دانش‌آموز دیگری در مدرسه، اقدامات زیر می‌تواند به شما کمک کند تا از حقوق فرزندتان دفاع کرده و از او حمایت کنید:
1.حفظ آرامش و حمایت از فرزند
- باور کردن فرزندتان: اگر فرزندتان موضوعی را با شما در میان می‌گذارد، او را باور کنید و از قضاوت یا سرزنش خودداری نمایید.
- ایجاد فضای امن برای گفتگو: به فرزندتان اطمینان دهید که در کنار او هستید و می‌تواند بدون ترس با شما صحبت کند.
- حفظ حریم خصوصی: اطلاعات مربوط به حادثه را محرمانه نگه دارید و تنها با افرادی که نیاز است در میان بگذارید.
2.مستندسازی و گزارش حادثه
- ثبت جزئیات: تمامی اطلاعات مربوط به حادثه، از جمله تاریخ، زمان، مکان و افراد درگیر را یادداشت کنید.
- گزارش به مدرسه: حادثه را به مدیر یا مسئول مربوطه در مدرسه گزارش دهید و درخواست اقدام مناسب نمایید.
- پیگیری مکتوب: در صورت امکان، گزارش خود را به‌صورت مکتوب ارائه دهید و نسخه‌ای از آن را برای خود نگه دارید.
3.درخواست اقدامات حمایتی از مدرسه
- درخواست بررسی حادثه: از مدرسه بخواهید که حادثه را به‌طور جدی بررسی کرده و اقدامات لازم را انجام دهد.
- حمایت از فرزندتان: درخواست کنید که مدرسه تدابیری برای حمایت از فرزندتان اتخاذ کند، مانند مشاوره یا تغییر کلاس.
- اطلاع از سیاست‌های مدرسه: با سیاست‌ها و رویه‌های مدرسه در مورد آزار و تعرض جنسی آشنا شوید تا بدانید چه اقداماتی باید انجام شود.
4.در صورت عدم همکاری مدرسه
- مراجعه به مقامات بالاتر: اگر مدرسه به‌درستی به موضوع رسیدگی نکرد، می‌توانید به مقامات آموزشی منطقه یا نهادهای نظارتی مراجعه کنید.
- در نظر گرفتن اقدامات قانونی: در صورت لزوم، با یک وکیل مشورت کنید تا از حقوق قانونی فرزندتان دفاع کنید.
5.حمایت روانی از فرزند
- مشاوره تخصصی: در صورت نیاز، فرزندتان را به مشاور یا روان‌شناس کودک معرفی کنید تا به او در پردازش احساساتش کمک کند.
- حفظ ارتباط مستمر: با فرزندتان در ارتباط باشید و به او اطمینان دهید که همیشه در کنار او هستید.
نقش والدین در پیشگیری از تعرض جنسی
والدین نقش کلیدی در جلوگیری از تعرض دارند. با اقدامات پیشگیرانه می‌توان کودکان را در برابر خطرهای پنهان محافظت کرد:
آموزش حریم خصوصی
با زبان ساده به کودک توضیح دهید که بخش‌هایی از بدنش فقط متعلق به خودش هستند و هیچ‌کس حق ندارد به آن‌ها دست بزند، حتی اگر فردی آشنا یا دوست‌داشتنی باشد.
تمرین «نه» گفتن
در قالب بازی، موقعیت‌هایی را تمرین کنید که کودک یاد بگیرد در موقعیت‌های ناراحت‌کننده «نه» بگوید و خودش را نجات دهد.
گفت‌وگوی روزانه
روزی ۱۰ دقیقه به‌طور خاص به شنیدن حرفهای کودک بدون قضاوت و نصیحت اختصاص دهید. بپرسید: «امروز کسی کاری کرد که باعث ناراحتیت شد؟»
تقویت هوش هیجانی
کودکانی که هوش هیجانی بالایی دارند، احساسات خود را می‌شناسند و بیان می‌کنند، آسیب‌پذیری کمتری دارند. کمک کنید کودک بتواند بگوید: «ناراحتم»، «می‌ترسم»، «خوشحال نیستم».
تقویت اعتماد به نفس کودک
کودکی که اعتماد به نفس و عزت نفس دارد، احتمال کمتری دارد که طعمه شود. به او یاد دهید که نظرش مهم است، حق نه گفتن دارد، و اگر حس خوبی ندارد، می‌تواند فضا را ترک کند.
ایجاد فضای گفت‌وگو
هر شب زمانی برای صحبت با کودک در نظر بگیرید. به حرف‌هایش با دقت گوش دهید، حتی اگر ساده یا کودکانه باشد. وقتی بداند بدون ترس و قضاوت می‌تواند صحبت کند، در صورت خطر نیز احتمال بیشتری دارد که آن را با شما درمیان بگذارد.
نظارت بر روابط کودک
مراقب باشید که کودک شما با چه کسانی در ارتباط است، به خانه‌ی چه کسانی می‌رود، و در چه محیط‌هایی وقت می‌گذراند. هرچند نباید کودک را بیش از حد محدود کرد، اما نظارت هوشمندانه ضروری است.
نقش مدرسه در پیشگیری از تعرض جنسی
مدرسه، فضای دوم رشد کودک است و می‌تواند یا محل امن باشد یا زمینه‌ساز آسیب. اقداماتی که باید در مدرسه صورت گیرد:
- برگزاری دوره‌های آموزشی برای معلمان درباره رفتار ایمن با کودکان
- استخدام مشاور حرفهای کودک
- ایجاد کانال امن برای گزارش‌دهی کودک (مثلاً یک جعبه‌ی محرمانه یا ساعت مشاوره)
- نظارت دائمی بر فضاهای مشترک مدرسه مانند نمازخانه، سرویس‌ها و راهروهای خلوت
❗ پرهیز از استفاده از کلمات ترسناک یا نامناسب
در هنگام صحبت با کودک یا در مطالب عمومی، باید از زبان مناسب سن استفاده شود. مثلا به جای «تجاوز» می‌توان گفت: «رفتار نامناسب یا لمس ناخواسته».
❗ حفظ حریم خصوصی افراد
در محتوای آموزشی یا رسانه‌ای نباید نام، تصویر یا جزئیاتی از کودک یا فرد متعرض منتشر شود که امکان شناسایی را فراهم کند. این کار هم غیراخلاقی است و هم آسیب‌زا.
همچنین، والدین می‌توانند با مدیریت مدرسه ارتباط نزدیکی داشته باشند و پیگیر سیاست‌های محافظتی مدرسه باشند.
درمان‌های روان‌شناختی برای کودکان آسیب‌دیده از تعرض
کودکانی که تجربه‌ی تلخ تعرض (جنسی، جسمی، روانی یا کلامی) را پشت سر گذاشته‌اند، در معرض آسیب‌های عمیق روان‌شناختی قرار دارند. مداخلات درمانی در این زمینه باید با دقت، تخصص و بر اساس شرایط سنی و روانی کودک طراحی و اجرا شود. در ادامه، مهم‌ترین شیوه‌های درمانی مورد استفاده توسط روان‌شناسان کودک را معرفی می‌کنیم:
۱. درمان حمایتی (Supportive Therapy)
درمان حمایتی یکی از نخستین و اساسی‌ترین روش‌ها برای کاهش اضطراب، ترس و احساس ناامنی در کودک است. در این نوع درمان:
- روان‌شناس فضایی امن، پذیرنده و غیرقضاوت‌گر فراهم می‌سازد.
- تلاش میشود اعتماد کودک به بزرگسالان و دنیای اطراف بازسازی شود.
- تمرکز بر شنیدن فعال، همدلی و کاهش حس گناه یا شرم کودک است.
۲. بازی‌درمانی (Play Therapy)
بازی‌درمانی به‌ویژه برای کودکان در سنین پیش‌دبستانی و دبستان مؤثر است. بازی، زبان طبیعی کودکان برای بیان هیجانات، تجربیات و اضطراب‌های درونی است. در این شیوه:
- از ابزارهایی مانند شن‌درمانی، نقاشی، اسباب‌بازی و بازی‌های نقش‌آفرینی استفاده میشود.
- کودک از طریق بازی، تجربه‌های دردناک را بازسازی و تخلیه میکند.
- درمانگر به صورت غیرمستقیم به تحلیل هیجانات و ارائه راهکار می‌پردازد.
۳. هنردرمانی (Art Therapy)
در کودکانی که بیان کلامی برایشان دشوار است، هنردرمانی می‌تواند جایگزین مؤثری برای گفت‌وگوهای مستقیم باشد. در این روش:
- کودک با نقاشی، ساخت اشیاء یا استفاده از رنگ‌ها احساسات خود را ابراز میکند.
- فرآیند خلاقانه باعث کاهش اضطراب و افزایش احساس کنترل در کودک میشود.
- درمانگر با بررسی آثار کودک به درک بهتری از وضعیت روانی او می‌رسد.
۴. درمان شناختی-رفتاری کودکان (CBT for Children)
درمان شناختی-رفتاری یکی از روش‌های مؤثر برای کودکان بالای ۷ سال است که با افکار منفی، اضطراب و علائم استرس پس از سانحه دست‌وپنجه نرم می‌کنند. در این روش:
- کودک یاد می‌گیرد افکار تحریف‌شده را شناسایی و اصلاح کند.
- مهارت‌های مقابله‌ای برای مدیریت اضطراب، کابوس و بی‌قراری آموزش داده میشود.
- نقش فعال کودک در درمان موجب افزایش اعتماد به نفس و خودکارآمدی او می‌گردد.
۵. مشاوره خانوادگی (Family Therapy)
حمایت والدین نقش بسیار مهمی در روند درمان دارد. در مشاوره خانوادگی:
- الگوهای ارتباطی درون خانواده بررسی میشود.
- به والدین آموزش داده میشود چگونه واکنشی صحیح، حمایت‌گر و بدون سرزنش داشته باشند.
- در صورت لزوم، خواهر یا برادر کودک نیز در روند درمان مشارکت داده میشود.
۶. درمان مبتنی بر دلبستگی (Attachment-Based Therapy)
این نوع درمان برای کودکانی که دچار مشکلات اعتماد، وابستگی ناایمن یا ترس از جدایی شده‌اند، مناسب است. در این روش:
- تلاش میشود احساس امنیت در رابطه کودک با مراقب اصلی بازسازی شود.
- تعامل مثبت و امن بین کودک و والد یا درمانگر تقویت می‌گردد.
- محوریت درمان بر ترمیم پیوندهای عاطفی سالم است.
۷. درمان اختلالات اضطرابی و پس از سانحه (PTSD Treatment)
کودکانی که دچار علائم ترومای روانی مانند کابوس شبانه، فلش‌بک، شب‌ادراری یا اجتناب شدید هستند، نیاز به درمان تخصصی دارند. در این نوع درمان:
- از تکنیک‌های آرام‌سازی، تصویرسازی ذهنی و مواجهه کنترل‌شده استفاده میشود.
- هدف، کاهش حساسیت هیجانی و بازگشت کودک به روال طبیعی زندگی است.
مراحل تحقیق و رسیدگی درصورت وقوع تعرض جنسی
فرآیند رسیدگی به گزارش‌های تعرض جنسی شامل مراحل زیر است:
- تحقیق: بررسی دقیق گزارش و جمع‌آوری اطلاعات مرتبط.
- مصاحبه‌ها: گفتگو با طرفین درگیر و شاهدان.
- تهیه گزارش: مستندسازی یافته‌ها و نتیجه‌گیری.
- ارائه منابع حمایتی: معرفی منابع و خدمات حمایتی به دانش‌آموزان.
منابع
sharghdaily.com
stopsexualassaultinschools.org
colgate.edu
discriminationandsexualharassmentlawyers.com
