مقدمه
یک گوسفند، دو گوسفند،… ، بیست گوسفند… هرچه قدر میشمارید فایده ندارد؟ بیخوابی یکی از مشکلات رایج دنیای امروز است که نه تنها انرژی و تمرکز را از بین میبرد، بلکه بر سلامت جسم و روان نیز تأثیر منفی میگذارد. اگر شما هم شبها در تلاش برای خوابیدن هستید، این راهحلهای ساده و مؤثر میتوانند به شما کمک کنند.
بیخوابی زمانی رخ میدهد که به دلیل کمبود خواب یا کیفیت پایین آن، در احساسات یا عملکرد روزانه خود دچار اختلال شوید. حدود ۱۰٪ از جمعیت جهان به بیخوابیای مبتلا هستند که از نظر پزشکی بهعنوان یک بیماری شناخته میشود. این مشکل معمولاً خطر جدی ندارد و راههای متعددی، از جمله دارودرمانی و روشهای روانشناختی، برای درمان آن وجود دارد.
بیخوابی چیست؟
بیخوابی حالتی است که در آن خواب کافی، باکیفیت یا پیوسته ندارید. ممکن است به سختی به خواب بروید، در طول شب بیدار شوید یا خواب شما عمیق و آرامبخش نباشد. برای برخی افراد، بیخوابی یک مشکل جزئی است، اما برای برخی دیگر میتواند به یک اختلال جدی تبدیل شود. علتهای بیخوابی بسیار متنوع هستند.
بدن شما به خواب نیاز دارد و دانشمندان همچنان در حال کشف اهمیت دقیق آن برای سلامتی هستند. اما چیزی که مشخص است، این است که کمبود خواب منجر به محرومیت از خواب میشود که نهتنها ناخوشایند است، بلکه باعث کاهش عملکرد و بهرهوری شما نیز میشود.
تفاوت در نیازها و عادات خواب و تأثیر آن بر شما
عادات و نیازهای خواب در افراد مختلف متفاوت است. به همین دلیل، متخصصان طیف گستردهای از الگوهای خواب را “طبیعی” در نظر میگیرند. برخی از این الگوها شامل موارد زیر هستند:
- سحرخیزان: برخی افراد بهطور طبیعی ترجیح میدهند زود بخوابند و صبح زود بیدار شوند.
- شبزندهداران: برخی دیگر ترجیح میدهند دیرتر به خواب بروند و صبح دیرتر از خواب بیدار شوند.
- کمخوابها: برخی افراد بهطور طبیعی به خواب کمتری نسبت به دیگران نیاز دارند. تحقیقات نشان میدهد که این ویژگی ممکن است ریشه ژنتیکی داشته باشد.
- تفاوتهای خواب آموختهشده: برخی افراد به دلایل خاص، عادات خواب متفاوتی پیدا میکنند. بهعنوانمثال، افراد نظامی که در شرایط جنگی بودهاند، اغلب خواب سبکتری دارند تا بتوانند به سرعت بیدار شوند. در مقابل، برخی دیگر به خواب سنگین عادت میکنند تا بتوانند حتی در محیطهای پر سر و صدا نیز استراحت کنند.
- تغییرات طبیعی در نیاز به خواب: نیاز بدن به خواب در طول زندگی تغییر میکند. نوزادان به خواب بیشتری (حدود ۱۴ تا ۱۷ ساعت در روز) نیاز دارند، درحالیکه بزرگسالان (۱۸ سال به بالا) معمولاً به ۷ تا ۹ ساعت خواب در شبانهروز احتیاج دارند.
انواع بیخوابی
بیخوابی را میتوان بر اساس مدت زمان آن طبقهبندی کرد:
- بیخوابی حاد یا گذرا: این نوع بیخوابی کوتاهمدت است و ممکن است چند روز تا چند هفته طول بکشد.
- بیخوابی مزمن یا طولانیمدت: این نوع بیخوابی حداقل سه شب در هفته رخ میدهد و بیش از سه ماه ادامه دارد.
طبقهبندی بی خوابی بر اساس علت
پزشکان همچنین ممکن است بیخوابی را بر اساس علت آن دستهبندی کنند:
- بیخوابی اولیه: خود یک مشکل مستقل است و به دلیل شرایط دیگر ایجاد نمیشود.
- بیخوابی ثانویه: ناشی از یک مشکل سلامت دیگر مانند بیماریهای جسمی یا اختلالات روانی است.
دستهبندیهای دیگر:
علاوه بر این، پزشکان ممکن است بیخوابی را بر اساس شدت آن ارزیابی کنند و از ابزارهایی مانند شاخص شدت بیخوابی (ISI) برای تشخیص استفاده کنند.
در گذشته، برخی دستورالعملها بیخوابی را به زیرگروههای مختلفی تقسیم میکردند، از جمله:
- بیخوابی روانفیزیولوژیک
- بیخوابی ایدیوپاتیک (ناشناختهالعلت)
- بیخوابی پارادوکسیکال (متناقض)
- بهداشت خواب نامناسب
- بیخوابی رفتاری در کودکان
- بیخوابی ناشی از اختلالات روانی
- بیخوابی ناشی از بیماریهای جسمی
- بیخوابی ناشی از داروها یا مواد مخدر

علائم بیخوابی چیست؟
بیخوابی میتواند علائم مختلفی داشته باشد که در چند دسته اصلی قرار میگیرند:
- مشکلات هنگام خواب: دشواری در به خواب رفتن، بیدار شدن مکرر در طول شب یا بیدار شدن زودتر از حد معمول و ناتوانی در دوباره خوابیدن.
- تأثیرات روزانه: احساس خستگی، خوابآلودگی، کاهش تمرکز، کاهش عملکرد ذهنی و جسمی، تحریکپذیری یا تغییرات خلقی.
- ویژگیهای بیخوابی مزمن: اگر این مشکلات برای مدت طولانی ادامه داشته باشند (حداقل سه شب در هفته و به مدت سه ماه یا بیشتر)، ممکن است فرد دچار اختلال بیخوابی مزمن باشد.
مشکلات هنگام خواب:
دشواری در خوابیدن یکی از مهمترین علائم بیخوابی است. این مشکل به سه شکل اصلی بروز میکند و ممکن است افراد در طول زمان بین این حالتها جابهجا شوند:
- بیخوابی اولیه (مشکل در شروع خواب): در این حالت، فرد برای به خواب رفتن با مشکل مواجه است.
- بیخوابی میانی (مشکل در حفظ خواب): این نوع بیخوابی باعث میشود فرد در نیمههای شب بیدار شود اما دوباره به خواب برود. این شایعترین نوع بیخوابی است و تقریباً دو سوم افراد مبتلا به بیخوابی را تحت تأثیر قرار میدهد.
- بیخوابی انتهایی (بیدار شدن زودهنگام): در این حالت، فرد صبح خیلی زود از خواب بیدار شده و دیگر نمیتواند دوباره بخوابد.
ویژگیهای بیخوابی مزمن
ویژگیهای علائم بیخوابی نیز اهمیت زیادی دارند. اگر علائم شما دارای ویژگیهای خاصی باشند، ممکن است دچار بیخوابی مزمن باشید. این ویژگیها شامل موارد زیر هستند:
- شرایط: برای تشخیص بیخوابی مزمن، فرد باید در شرایطی باشد که عاملی خارجی، مانند تغییرات شیفت کاری یا رویدادهای زندگی، در خواب او اختلال ایجاد نکند. این تشخیص زمانی انجام میشود که فرد، علیرغم داشتن زمان و محیط مناسب برای خواب، همچنان دچار مشکل در خوابیدن باشد.
- تکرار: بیخوابی مزمن زمانی تشخیص داده میشود که فرد حداقل سه بار در هفته دچار بیخوابی شود.
- مدتزمان: این نوع بیخوابی حداقل سه ماه ادامه دارد.
- توضیحپذیری: بیخوابی مزمن نباید ناشی از مصرف داروها (چه داروهای پزشکی و چه مواد غیرپزشکی) یا سایر اختلالات خواب باشد. همچنین، مشکلات پزشکی یا روانی دیگر نباید بهطور کامل دلیل بیخوابی فرد را توضیح دهند.
تأثیرات بیخوابی در طول روز
از آنجایی که خواب کافی برای عملکرد بهینه ضروری است، بیخوابی میتواند علائمی را در طول روز ایجاد کند که بر زندگی روزمره شما تأثیر میگذارد. این علائم شامل موارد زیر هستند:
- احساس خستگی، ضعف یا خوابآلودگی.
- واکنشهای کندتر، مانند کاهش سرعت عکسالعمل هنگام رانندگی.
- مشکلات حافظه و فراموشی.
- کند شدن فرآیندهای فکری، گیجی یا مشکل در تمرکز.
- تغییرات خلقی، بهویژه اضطراب، افسردگی و تحریکپذیری.
- اختلال در کار، فعالیتهای اجتماعی، تفریحات یا سایر امور روزمره.
علت بیخوابی چیست؟
متخصصان هنوز به طور کامل نمیدانند که چرا بیخوابی رخ میدهد، اما درک فعلی نشان میدهد که این وضعیت میتواند تحت تأثیر عوامل مختلفی باشد. برخی از این عوامل ممکن است علت بیخوابی باشند، در حالی که برخی دیگر تنها در ایجاد یا تشدید آن نقش دارند. برای درک دقیقتر این مسئله، تحقیقات بیشتری لازم است.
عواملی که میتوانند باعث بیخوابی شوند یا در ایجاد آن نقش داشته باشند، عبارتاند از:
سابقه خانوادگی (ژنتیک):
به نظر میرسد ویژگیهای خواب و برخی اختلالات خواب، از جمله بیخوابی، در برخی خانوادهها بیشتر دیده میشود.
تفاوتهای فعالیت مغزی:
افراد مبتلا به بیخوابی ممکن است مغزی فعالتر داشته باشند یا در ترکیبات شیمیایی مغز آنها تفاوتهایی وجود داشته باشد که توانایی خوابیدن را تحت تأثیر قرار میدهد.
شرایط پزشکی:
وضعیت سلامت جسمانی شما میتواند بر کیفیت خواب تأثیر بگذارد. این موارد شامل بیماریهای موقتی مانند عفونتها یا آسیبهای جزئی، و همچنین بیماریهای مزمن مانند رفلاکس معده یا پارکینسون است. همچنین، اختلالاتی که ریتم شبانهروزی بدن را تحت تأثیر قرار میدهند، میتوانند در بیخوابی نقش داشته باشند.
مشکلات سلامت روان:
حدود نیمی از افراد مبتلا به بیخوابی مزمن، یک مشکل روانی دیگر مانند اضطراب یا افسردگی نیز دارند.
شرایط زندگی:
موقعیتهای پراسترس یا دشوار زندگی لزوماً علت مستقیم بیخوابی نیستند، اما بهطور رایج در ایجاد و تشدید آن نقش دارند.
تغییرات زندگی:
تغییرات موقت مانند جت لگ (پرواززدگی)، خوابیدن در محیطی جدید یا تغییر در برنامه کاری (مخصوصاً کارهای شیفتی) میتوانند بر خواب تأثیر بگذارند. همچنین، تغییرات بلندمدت مانند اسبابکشی به خانهای جدید نیز میتوانند باعث اختلال در خواب شوند.
عادات و سبک زندگی:
عادات خواب (بهداشت خواب)میتوانند در بیخوابی نقش داشته باشند. این موارد شامل چرت زدن در طول روز، زمان خواب، مصرف کافئین و سایر عادتها میشود.

آزمایشهای تشخیصی برای بیخوابی
هیچ آزمایش مستقیمی برای تشخیص بیخوابی وجود ندارد. در عوض، آزمایشها برای رد سایر بیماریهایی که علائمی مشابه بیخوابی دارند استفاده میشوند. رایجترین آزمایشها شامل موارد زیر هستند:
- بررسی آپنه خواب: این آزمایش معمولاً شامل مطالعه خواب شبانه در یک مرکز خواب (پلیسومنوگرافی) یا استفاده از یک دستگاه ارزیابی آپنه خواب در منزل است.
- اَکتیگرافی: این روش شامل استفاده از یک دستگاه پوشیدنی برای ثبت الگوی خواب و بیداری در طول چندین روز است.
- آزمون چندگانه تأخیر خواب (MSLT): این تست میزان خوابآلودگی فرد را در طول روز ارزیابی میکند.
بسته به علائم و شرایط فرد، ممکن است آزمایشهای دیگری نیز لازم باشد. پزشک متخصص بهترین فرد برای توصیه آزمایشهای مناسب بر اساس وضعیت شما است.
بیخوابی چگونه درمان میشود؟ آیا درمان قطعی دارد؟
چندین روش و درمان برای رفع بیخوابی وجود دارد که شامل ترکیبی از بهبود بهداشت خواب، درمان شناختی-رفتاری (CBT) و داروها میشود.
آیا بیخوابی بهطور کامل از بین میرود؟
مدت زمان بیخوابی به علت زمینهای و شدت آن بستگی دارد.
- بیخوابی حاد معمولاً با ایجاد تغییراتی در سبک زندگی ظرف چند هفته برطرف میشود.
- بیخوابی مزمن (بیش از سه ماه) ممکن است به درمانهای پزشکی نیاز داشته باشد.
روشهای متعددی برای درمان بیخوابی وجود دارد که از تغییرات ساده در سبک زندگی و عادات خواب تا استفاده از داروهای مختلف را شامل میشود. مهمترین روشهای درمان بیخوابی عبارتاند از:
بهبود عادات خواب (بهداشت خواب):
ایجاد و رعایت یک برنامه خواب منظم و محیط مناسب برای خواب.
داروها:
استفاده از داروهایی که به خوابیدن یا حفظ خواب کمک میکنند، بهویژه داروهایی که وابستگی ایجاد نمیکنند و تأثیر منفی بر خواب ندارند.
مراقبتهای روانشناختی:
دریافت درمانهای روانشناسی و مشاوره برای مدیریت عوامل ذهنی و احساسی که ممکن است در بیخوابی نقش داشته باشند.
داروهایی که به خوابیدن یا حفظ خواب کمک میکنند:
انواع مختلفی از داروها میتوانند به به خواب رفتن یا حفظ خواب کمک کنند. بسیاری از این داروها آرامبخش یا خوابآور هستند و شامل نسخهای و بدون نسخه، داروهای مرتبط با سلامت روان و برخی مکملهای گیاهی میشوند.
به طور کلی، پزشک شما بهترین منبع اطلاعات درباره روشهای درمانی، عوارض جانبی و تداخلات دارویی احتمالی است.
نکته مهم:
در حالی که داروها میتوانند به خواب کمک کنند، برخی از آنها ممکن است چرخه خواب شما را مختل کنند. کیفیت خواب، نه فقط مدت آن، اهمیت دارد. بنابراین، حتی داروهای بدون نسخه نیز باید با احتیاط مصرف شوند.
داروهای نسخهای برای بیخوابی:
چندین گروه دارویی نسخهای برای درمان بیخوابی وجود دارد. برخی از آنها ممکن است در مناطق مختلف محدودیت قانونی داشته باشند.
داروهای کنترلشده:
- بنزودیازپینها: مانند استازولام، کوئازپام (Doral®)، تمازپام (Restoril®) و تریازولام (Halcion®).
- داروهای گروه “Z” (از نظر عملکرد شبیه به بنزودیازپینها هستند): مانند ازوپیکلون (Lunesta®)، زالپلون (Sonata®) و زولپیدم (Ambien®).
- مهارکنندههای گیرنده اورکسین (DORA): اورکسین مادهای در مغز است که بیداری را تحریک میکند. مهار این ماده به خوابیدن کمک میکند. نمونهها شامل سوورکسنت (Belsomra®)، لمبورکسنت (Dayvigo®) و داریدورکسنت (Quviviq®).
- داروهای ضد تشنج: مانند گاباپنتین (Neurontin®) و پرهگابالین (Lyrica®)، که برای مشکلاتی مانند سندرم پای بیقرار مفید هستند.
داروهای غیرکنترلشده:
- داروهای ضدافسردگی آرامبخش: شامل داروهای سهحلقهای مانند دوکسهپین (Silenor®)، آمیتریپتیلین (Elavil®) و ترازودون.
- ملاتونین و داروهای مرتبط: ملاتونین هورمونی است که مغز برای تنظیم چرخه خواب استفاده میکند. انواع با دوز بالا در نسخههای پزشکی وجود دارد، در حالی که دوزهای کمتر بهصورت بدون نسخه در دسترس هستند. داروهای مصنوعی مشابه ملاتونین شامل راملتئون (Rozerem®) هستند.
توجه: بدون مشورت با پزشک، دوزهای بالاتر از ۱۰ میلیگرم ملاتونین مصرف نکنید، زیرا ممکن است مضر باشد.
داروهای بدون نسخه برای بیخوابی:
- آنتیهیستامینها: برخی داروهای آلرژی مانند دیفنهیدرامین (ماده فعال در Benadryl®) و دوکسیلامین (با نام تجاری Unisom®) خاصیت خوابآوری دارند.
آیا بارداری میتواند بر خواب تأثیر بگذارد؟
بله، بارداری (و شرایط مرتبط با آن) میتواند به طور قابل توجهی بر کیفیت و میزان خواب تأثیر بگذارد. تغییرات جسمانی، هورمونی و روانی که در دوران بارداری رخ میدهند، ممکن است باعث به هم خوردن الگوی خواب و دشواری در به خواب رفتن یا ماندن در خواب شوند.
اگر در دوران بارداری با مشکلات خواب مواجه هستید، بهتر است با پزشک خود مشورت کنید. پزشک میتواند به شما کمک کند علت این مشکلات را بهتر درک کرده و راهکارهای مؤثری برای بهبود کیفیت خواب پیدا کنید.
درمان سریع و خانگی بی خوابی
برای درمان سریع و خانگی بیخوابی، میتوانید از روشهای ساده و طبیعی زیر استفاده کنید. این روشها معمولاً بدون نیاز به دارو و با استفاده از مواد موجود در خانه قابل اجرا هستند:۱. نوشیدنیهای آرامبخش
- شیر گرم: یک لیوان شیر گرم قبل از خواب بنوشید. شیر حاوی تریپتوفان است که به تولید ملاتونین (هورمون خواب) کمک میکند.
- چای بابونه: بابونه یک آرامبخش طبیعی است و به کاهش استرس و بهبود خواب کمک میکند.
- چای نعناع یا گلساعتی: این چایها نیز به آرامش بدن و ذهن کمک میکنند.
۲. تنفس عمیق و مدیتیشن
- تنفس ۴-۷-۸: این تکنیک به آرامش سریع کمک میکند:
- به مدت ۴ ثانیه از طریق بینی نفس بکشید.
- نفس خود را به مدت ۷ ثانیه نگه دارید.
- به آرامی از طریق دهان به مدت ۸ ثانیه بازدم کنید.
- این چرخه را ۴-۵ بار تکرار کنید.
- مدیتیشن کوتاه: ۵-۱۰ دقیقه قبل از خواب به یک موسیقی آرام بخش گوش دهید و ذهن خود را متمرکز کنید.
۳. حمام گرم
- یک حمام گرم با آب ولرم (نه داغ) قبل از خواب به آرامش عضلات و کاهش تنش کمک میکند. میتوانید چند قطره اسانس اسطوخودوس به آب اضافه کنید.
۴. استفاده از رایحههای آرامبخش
- اسانس اسطوخودوس: چند قطره اسانس اسطوخودوس روی بالش یا یک دستمال بریزید و در کنار تخت بگذارید.
- عطرهای آرامبخش: از رایحههایی مانند بابونه، نعناع یا وانیل استفاده کنید.
۵. تنظیم محیط خواب
- اتاق تاریک و خنک: اتاق خواب باید کاملاً تاریک و دمای آن خنک (بین ۱۸-۲۲ درجه سانتیگراد) باشد.
- بالش و تشک راحت: از بالش و تشکی استفاده کنید که برای بدن شما مناسب باشد.
- کاهش صدا: اگر صدا مزاحم است، از گوشگیر یا دستگاه نویز سفید (white noise) استفاده کنید.
۶. پرهیز از محرکها
- کافئین: از مصرف قهوه، چای و نوشیدنیهای انرژیزا بعد از ظهر خودداری کنید.
- الکل و نیکوتین: این مواد میتوانند خواب را مختل کنند.
- غذاهای سنگین: از خوردن غذاهای چرب و سنگین ۲-۳ ساعت قبل از خواب پرهیز کنید.
۷. ورزش سبک
- حرکات کششی: قبل از خواب حرکات کششی سبک انجام دهید تا عضلات شما آرام شوند.
- پیادهروی کوتاه: ۱۰-۱۵ دقیقه پیادهروی آرام قبل از خواب میتواند به بهبود خواب کمک کند.
۸. نوشتن افکار
- اگر استرس یا نگرانی باعث بیخوابی شما شده، افکار خود را روی کاغذ بنویسید. این کار به تخلیه ذهن کمک میکند.
۹. مصرف مواد غذایی خوابآور
- موز: موز حاوی منیزیم و پتاسیم است که به آرامش عضلات کمک میکند.
- بادام: یک مشت بادام قبل از خواب میتواند به بهبود خواب کمک کند.
- عسل: یک قاشق چایخوری عسل در شیر گرم یا چای بابونه میتواند اثر آرامبخشی داشته باشد.
۱۰. مصرف مکملهای طبیعی (در صورت نیاز)
- ملاتونین: اگر مشکل تنظیم خواب دارید، میتوانید با مشورت پزشک از مکمل ملاتونین استفاده کنید.
- منیزیم: منیزیم به آرامش عضلات و بهبود خواب کمک میکند.