آیا کودک شما دائما درحال جنب و جوش و دویدن است؟ آیا به سختی میتوانید برای نقاشی کشیدن او را بنشانید؟ یا حتی به سحتی به حرف های شما گوش میدهد؟ایا فکر میکنید همه اینها نشانه بیش فعالی است؟
اگر با این مسائل درباره کودکان خود روبرو هستید، پس بهتر است نگاهی به مقاله ی زیر بندازید.
مرور کلی
اختلال نقص توجه/ بیش‌فعالی (ADHD) یک وضعیت مزمن است که میلیون‌ها کودک را تحت تأثیر قرار میدهد و اغلب تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. ADHD شامل ترکیبی از مشکلات مداوم مانند دشواری در تمرکز، بیش‌فعالی و رفتارهای تکانشی است.
کودکان مبتلا به بیش فعالی ممکن است همچنین با مشکلاتی مانند کاهش اعتمادبه‌نفس، روابط دشوار و عملکرد ضعیف در مدرسه دست‌وپنجه نرم کنند. گاهی اوقات علائم این اختلال با افزایش سن کاهش می‌یابد. با این حال، برخی افراد هرگز به طور کامل از علائم ADHD رهایی نمی‌یابند، اما می‌توانند راهبردهایی برای موفقیت یاد بگیرند.
اگرچه درمان نمی‌تواند ADHD را به طور کامل درمان کند، اما می‌تواند به میزان قابل توجهی به بهبود علائم کمک کند. درمان معمولاً شامل داروها و مداخلات رفتاری است. تشخیص و درمان زودهنگام می‌تواند تأثیر بسزایی در نتیجه داشته باشد.
بیش فعالی یا همان ADHD چیست؟
اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی (ADHD) یک اختلال عصبی-رشدی است که در دوران کودکی، اغلب پیش از سن هفت سالگی، ظاهر می‌شود. این اختلال بر رشد و فعالیت مغز تأثیر می‌گذارد و باعث مشکلاتی در توجه، کنترل رفتارهای تکانشی، و سطح بالای فعالیت بدنی می‌شود. کودکان مبتلا به ADHD ممکن است بی‌قرار باشند، به‌سختی تمرکز کنند، کارها را نیمه‌تمام رها کنند، یا در کنترل احساسات و رفتارهای خود دچار مشکل شوند.
بیش فعالی یا ADHD به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود:
- نوع غالباً بی‌توجه: بیشتر علائم در دسته‌ی نقص توجه قرار می‌گیرند.
- نوع غالباً بیش‌فعال/تکانشی: بیشتر علائم مربوط به بیش‌فعالی و تکانشگری هستند.
- نوع ترکیبی: ترکیبی از علائم بی‌توجهی و بیش‌فعالی/تکانشی.
رفتار طبیعی کودکان در مقابل علائم بیش فعالی
بسیاری از رفتارها برای کودکان کاملا عادی است. اینکه مثلا سرکلاس بازی گوشی کنند، زمان زیادی را به بازی اختصاص دهند یا هنگام غذا خوردن بی قراری کنند. اما بی‌توجهی بیش ازحد، تکانشگری و بیش‌فعالی می‌توانند از علائم ADHD باشند.
تشخیص علائم ADHD از رفتار طبیعی کودکان دشوار است. اگر فقط چند علامت مشاهده شود یا این علائم فقط در موقعیت‌های خاصی بروز کنند، احتمالاً ADHD نیست. اما اگر علائم بیش فعالی در همه موقعیت‌ها (خانه، مدرسه و بازی) ظاهر شوند، باید دقیق‌تر بررسی شوند.
- بسیاری از کودکان سالم ممکن است گاهی اوقات بی‌توجه، بیش‌فعال یا تکانشی باشند. کودکان پیش‌دبستانی معمولاً دامنه توجه کوتاهی دارند و نمی‌توانند مدت طولانی روی یک فعالیت تمرکز کنند. حتی در کودکان و نوجوانان بزرگتر، دامنه توجه اغلب به میزان علاقه آنها به فعالیت بستگی دارد.
- بیش‌فعالی نیز طبیعی است. کودکان خردسال به طور طبیعی پرانرژی هستند و اغلب پس از خسته شدن والدین همچنان انرژی زیادی دارند. علاوه بر این، برخی کودکان به طور طبیعی سطح فعالیت بالاتری دارند. کودکان نباید فقط به دلیل تفاوت با دوستان یا خواهر و برادر خود به عنوان مبتلا به ADHD شناخته شوند.
- کودکانی که در مدرسه مشکل دارند اما در خانه یا با دوستان به خوبی کنار می‌آیند، احتمالاً با چیزی غیر از ADHD دست و پنجه نرم می‌کنند. همچنین، کودکانی که در خانه بیش‌فعال یا بی‌توجه هستند اما در مدرسه و روابط دوستانه‌شان مشکلی ندارند، ممکن است دلایل دیگری برای رفتارهای خود داشته باشند.
علائم بی‌توجهی
کودکی که الگوی بی‌توجهی را نشان میدهد ممکن است اغلب:
- به جزئیات توجه نکند یا اشتباهات بی‌دقتی در تکالیف مدرسه انجام دهد.
- در انجام وظایف یا بازی تمرکز نداشته باشد.
- حتی زمانی که مستقیماً با او صحبت می‌شود، به نظر برسد که گوش نمی‌دهد.
- در پیگیری دستورالعمل‌ها مشکل داشته باشد و تکالیف یا کارهای روزمره را کامل نکند.
- در سازماندهی وظایف و فعالیت‌ها مشکل داشته باشد.
- از کارهایی که نیاز به تلاش ذهنی متمرکز دارند، مانند تکالیف مدرسه، اجتناب کند یا آنها را دوست نداشته باشد.
- وسایل مورد نیاز برای وظایف یا فعالیت‌ها مانند اسباب‌بازی‌ها، تکالیف یا مدادها را گم کند.
- به راحتی حواس‌پرت شود.
- انجام برخی فعالیت‌های روزمره مانند انجام کارهای خانه را فراموش کند.
علائم بیش‌فعالی و تکانشگری
کودکی که الگوی بیش‌فعالی و تکانشگری را نشان میدهد ممکن است اغلب:
- دست یا پاهای خود را تکان دهد یا در صندلی بی‌قراری کند.
- در کلاس یا موقعیت‌های دیگر برای مدت طولانی نشسته باقی نماند.
- مدام در حال حرکت باشد.
- در موقعیت‌های نامناسب بدود یا از جایی بالا برود.
- در انجام فعالیت‌ها یا بازی به طور آرام مشکل داشته باشد.
- بیش از حد صحبت کند.
- پاسخ را بدون انتظار برای کامل شدن سوال بیان کند.
- در انتظار نوبت خود مشکل داشته باشد.
- مکالمات، بازی‌ها یا فعالیت‌های دیگران را قطع کند.
باورهای نادرست و حقایق درباره بیش فعالی
باور نادرست: همه کودکان مبتلا به ADHD بیش‌فعال هستند.
حقیقت: برخی کودکان بیش‌فعال هستند، اما بسیاری دیگر فقط مشکل توجه دارند و ممکن است آرام به نظر برسند.
باور نادرست: کودکان مبتلا به ADHD هرگز نمی‌توانند توجه کنند.
حقیقت: کودکان مبتلا به ADHD می‌توانند بر فعالیت‌های مورد علاقه‌شان تمرکز کنند، اما در وظایف تکراری یا خسته‌کننده مشکل دارند.
باور نادرست: کودکان مبتلا به ADHD اگر بخواهند می‌توانند بهتر رفتار کنند.
حقیقت: این کودکان ممکن است تلاش کنند اما همچنان نتوانند آرام بنشینند یا تمرکز کنند.
باور نادرست: کودکان از ADHD بزرگ می‌شوند.
حقیقت:ADHD اغلب تا بزرگسالی ادامه دارد.
باور نادرست: دارو بهترین درمان ADHD است.
حقیقت: درمان ADHD شامل آموزش، رفتاردرمانی، حمایت در خانه و مدرسه، ورزش و تغذیه مناسب است.
تاثیرات ADHD بر کودکان
کودکان مبتلا به ADHD ممکن است علاوه بر علائم اصلی، با مشکلات زیر نیز مواجه شوند:
- کاهش اعتمادبه‌نفس: به دلیل انتقاد مداوم یا احساس شکست.
- روابط دشوار: ناتوانی در مدیریت احساسات و ارتباط موثر با دیگران.
- عملکرد ضعیف در مدرسه: به دلیل عدم توانایی در پیگیری تکالیف یا تمرکز در کلاس.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
اگر نگران هستید که فرزندتان علائم بیش فعالی را نشان میدهد، با پزشک کودکان یا پزشک خانواده خود مشورت کنید. پزشک ممکن است شما را به یک متخصص مانند پزشک کودکان متخصص رفتارهای رشدی، روان‌شناس، روان‌پزشک یا متخصص اعصاب کودکان ارجاع دهد، اما ابتدا مهم است که یک ارزیابی پزشکی انجام شود تا علل احتمالی دیگر مشکلات کودک بررسی شود.
چگونه ADHD درمان می‌شود؟
هدف از درمان ADHD بهبود علائم است تا کودک بتواند در خانه و مدرسه بهتر عمل کند. برای کودکان کوچکتر (۴ و ۵ ساله)، معمولاً ابتدا مداخله والدین به‌عنوان اولین قدم درمانی توصیه می‌شود و پس از آن دارو در نظر گرفته می‌شود.
برای کودکان بزرگتر، نوجوانان و بزرگسالان، بهترین روش درمانی معمولاً ترکیبی از رفتاردرمانی و دارودرمانی است.
رفتاردرمانی
برای کودکان زیر ۱۳ سال، آموزش مدیریت رفتار به والدین توصیه می‌شود. برای نوجوانان، انواع دیگر رفتاردرمانی و آموزش، مانند آموزش مهارت‌های اجتماعی یا آموزش عملکرد اجرایی پیشنهاد می‌شود.
- هدف از رفتاردرمانی یادگیری یا تقویت رفتارهای مثبت و حذف رفتارهای نگران‌کننده یا ناخواسته است.
- آموزش عملکرد اجرایی به بهبود مهارت‌های سازماندهی و خودنظارتی کمک می‌کند.
دارودرمانی
دارو می‌تواند به مدیریت علائم ADHD و رفتارهایی که باعث ایجاد مشکلات در روابط اجتماعی، خانوادگی و دیگر جنبه‌های زندگی می‌شوند، کمک کند. سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) چندین نوع دارو را برای درمان ADHD در کودکان ۶ ساله و بالاتر تأیید کرده است:
- داروهای محرک: این داروها پرکاربردترین داروهای ADHD هستند. بین ۷۰٪ تا ۸۰٪ از کودکان مبتلا به ADHD هنگام مصرف این داروها علائم کمتری نشان می‌دهند.
- داروهای غیرمحرک: این داروها به سرعت داروهای محرک اثر نمی‌کنند و معمولاً تأثیر کمتری دارند، اما اثرشان می‌تواند تا ۲۴ ساعت ادامه داشته باشد. اگر داروهای محرک مؤثر نباشند، پزشک ممکن است یک داروی غیرمحرک تجویز کند.
- داروهای ضدافسردگی: اگرچه FDA استفاده از داروهای ضدافسردگی برای درمان ADHD را تأیید نکرده است، اما گاهی پزشکان آنها را به‌تنهایی یا همراه با سایر داروهای ADHD تجویز می‌کنند.
کودک ممکن است نیاز داشته باشد چندین دارو و دوزهای مختلف را امتحان کند تا تعادل مناسبی بین مزایا و عوارض جانبی پیدا شود.
داروهای درمان بیش فعالی
آدرال Adderall XR آمفتامین | کنسرتا Concerta متیل فنیدیت |
دکس آمفتامین Dexamfetamine آمفتامین | ایوک Evekeo آمفتامین |
فوکالین Focalin XR دکس متیل فنیدیت | کیلیونت XR Quillivant متیل فنیدیت |
ریتالین Ritalin متیل فنیدیت | استراترا Strattera اتوموکستین هیدروکلوراید |
ویوانس Vyvanse لیس دکس آمفتامین دیمسیلیت | و سایر داروها |
بیش فعالی چگونه بجود می آید؟
دانشمندان تفاوت‌هایی در ساختار و فعالیت مغز افراد مبتلا به ADHD شناسایی کرده‌اند. لوب پیشانی، که بخش جلویی مغز و در پشت پیشانی قرار دارد، مسئول برنامه‌ریزی، تمرکز، تصمیم‌گیری و استفاده از زبان برای کنترل رفتار است. محققان این نوع فعالیت را “توجه هدایت‌شده” می‌نامند. مغز افراد مبتلا به ADHD معمولاً دیرتر از مغز افراد نوروپتیپیک (بدون ADHD) به بلوغ کامل می‌رسد.
افراد از توجه هدایت‌شده برای کنترل توجه خودکار استفاده می‌کنند. توجه خودکار نوعی توجه است که در افراد مبتلا به ADHD بسیار قوی است. اما توجه هدایت‌شده به تلاش زیادی نیاز دارد و استفاده از آن دشوار است. در افراد مبتلا به ADHD، مهارت‌های مربوط به توجه هدایت‌شده ضعیف‌تر است. توجه خودکار زمانی به کار می‌رود که فرد در حال انجام کاری جذاب یا جالب است. اما توجه هدایت‌شده زمانی استفاده می‌شود که فرد باید کاری خسته‌کننده یا غیرجذاب انجام دهد (مانند وظایف تکراری در دوران کودکی).
علاوه بر این، سلول‌های عصبی به نام نورون، سیگنال‌هایی را در مغز منتقل می‌کنند. این سیگنال‌ها از طریق گروه‌هایی از نورون‌ها به نام شبکه‌ها در مغز حرکت می‌کنند. دانشمندان شبکه توجه خودکار در مغز را “حالت پیش‌فرض” می‌نامند. شبکه توجه هدایت‌شده را “حالت مثبت کار” یا شبکه اجرایی مغز می‌نامند. تحقیقات نشان داده است که این شبکه‌های اصلی در افراد مبتلا به ADHD به صورت متفاوت عمل می‌کنند. همچنین، انتقال‌دهنده‌های عصبی – مواد شیمیایی که به انتقال سیگنال‌ها از یک سلول عصبی به سلول دیگر کمک می‌کنند – در ADHD نقش دارند.
اگرچه محققان این تفاوت‌های مغزی را کشف کرده‌اند، اما هنوز کاملاً نمی‌دانند چرا این تفاوت‌ها به علائم ADHD منجر می‌شوند. با این حال، تحقیقات فعلی نشان میدهد که ژنتیک نقش مهمی دارد. ADHD اغلب ارثی است و یک کودک مبتلا به ADHD احتمال 1 به 4 دارد که والد مبتلا به این اختلال داشته باشد.
علل بیش فعالی:
- قرار گرفتن مادر باردار در معرض سرب
- آناتومی مغز
- مصرف مواد و الکل در دوران بارداری
- تولد زودرس
- وزن کم هنگام تولد
مواردی که علت ADHD نیستند:
- آلرژی‌ها
- واکسیناسیون
- مصرف زیاد شکر
- زمان زیاد سپری‌شده در مقابل صفحه‌نمایش
- والدین ضعیف در تربیت کودک
- عوامل اجتماعی و محیطی مانند فقر
عوارض ADHD چیست؟
در صورت عدم درمان، ADHD ممکن است به تعدادی از عوارض بلندمدت منجر شود. این عوارض ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- عزت‌نفس پایین
- افسردگی و اضطراب
- اختلالات خوردن
- مشکلات خواب
- اختلال مصرف مواد
- رفتارهای پرخطر و تکانشی
- تصادفات رانندگی مکرر و آسیب‌ها
- مشکلات در روابط و تعاملات اجتماعی
- عملکرد ضعیف تحصیلی
- بی‌ثباتی شغلی
درباره ی اضطراب کودکان بدانید…
چگونه ADHD تشخیص داده می‌شود؟
اگر نگران هستید که فرزندتان ممکن است به ADHD مبتلا باشد، اولین قدم این است که یک وقت ملاقات با پزشک او بگیرید. پزشک کودکان یا متخصص دیگری می‌تواند با استفاده از دستورالعمل‌هایی، تعیین کند که آیا فرزندتان به ADHD مبتلا است یا خیر. این دستورالعمل‌ها مخصوص کودکان ۴ تا ۱۷ ساله هستند. تشخیص ADHD در کودکان زیر ۴ سال دشوار است، زیرا در این سن تغییرات سریع رخ میدهد و بسیاری از کودکان در این سن به‌طور طبیعی پرتحرک یا بی‌توجه هستند. همچنین، تشخیص ADHD در نوجوانان ممکن است به دلیل وجود شرایط دیگر مانند افسردگی یا اضطراب سخت‌تر باشد.
هیچ آزمایش واحدی برای تشخیص ADHD وجود ندارد. پزشک فرزند شما برای تشخیص، چندین مرحله را طی کرده و اطلاعات زیادی جمع‌آوری می‌کند. نکته کلیدی، مشاهده رفتارهای مرتبط با ADHD توسط افراد مختلف در محیط‌های گوناگون، مانند مدرسه و خانه، است.
بر اساس اطلاعات ارائه‌شده، پزشک رفتار فرزندتان را با سایر کودکان هم‌سن او مقایسه می‌کند. سپس، با توجه به علائم فرزندتان، از دستورالعمل‌های DSM-5-TR برای تشخیص ADHD استفاده می‌کند. بر اساس این دستورالعمل‌ها:
- علائم باید در دو یا چند محیط (خانه، مدرسه و/یا موقعیت‌های اجتماعی) ظاهر شوند و موجب اختلال شوند.
- پزشک باید وجود حداقل شش علامت یا بیشتر را شناسایی کند.
- علائم باید به‌طور قابل‌توجهی توانایی عملکرد کودک در فعالیت‌های روزمره را مختل کنند.
- علائم باید پیش از ۱۲ سالگی شروع شده باشند.
- علائم حداقل به مدت شش ماه وجود داشته باشند.
پس از ارزیابی کودک و علائم او، پزشک می‌تواند تشخیص نهایی و نوع ADHD را مشخص کند. ارزیابی کامل رفتار بسیار مهم است (نه فقط آزمایش‌های عصبی-روان‌شناسی برای توجه)، زیرا بسیاری از کودکانی که از نظر هوشی بسیار باهوش هستند، ممکن است حتی با وجود علائم بی‌توجهی، عملکرد خوبی در مدرسه داشته باشند.
آیا ADHD قابل پیشگیری است؟
دانشمندان معتقدند که ژنتیک نقش مهمی در ایجاد ADHD دارد، بنابراین نمی‌توان از بروز این اختلال به‌طور کامل جلوگیری کرد.
بااین‌حال، می‌توان از برخی عوامل خطرزا اجتناب کرد. اگر باردار هستید، از قرار گرفتن در معرض سموم و مصرف موادی مانند الکل، تنباکو و داروهای تفریحی خودداری کنید. این ممکن است خطر ابتلا به ADHD را کاهش دهد. اما هنوز اطلاعات کمی در مورد روش‌های کاهش شیوع و بروز این اختلال وجود دارد.
برخی راهکارهای اضافی برای مدیریت ADHD کودکان در خانه :
ممکن است راهبردهای زیر برای مدیریت ADHD در خانه مفید باشد:
رفتاری
- تعیین محدودیت‌های رفتاری: تعیین دستورالعمل‌ها و محدودیت‌های واضح و مشخص بسیار مهم است. کودکان مبتلا به ADHD باید دقیقاً بدانند که دیگران چه انتظاراتی از آنها دارند.
- تشویق رفتارهای مثبت: تنبیه فقط به کودک یاد میدهد چه کاری انجام ندهد. تشخیص و تحسین رفتارهای مثبت راهی مؤثر برای آموزش رفتارهای مناسب به کودک است و باعث افزایش این رفتارها می‌شود.
- تنبیه مؤثر: سیستمی پایدار برای تشویق رفتارهای مناسب ایجاد کنید و در مواجهه با رفتارهای نامناسب از جایگزین‌هایی مانند “زمان استراحت” یا محرومیت از امتیازات استفاده کنید.
- دقت به توجه والدین: زمانی که والدین فقط به رفتارهای نامناسب توجه می‌کنند، این رفتارها افزایش می‌یابد. یادگیری توجه به رفتارهای مناسب در خانه مفید است.
سازماندهی
- پایبندی به برنامه: هر روز یک روال ثابت را دنبال کنید، از زمان بیدار شدن تا خوابیدن. این برنامه باید شامل زمان انجام تکالیف و بازی باشد.
- استفاده از تقویم یا برنامه‌ریز: محلی برای یادداشت یادآوری‌ها، مسئولیت‌ها و رویدادهای مهم ایجاد کنید. این ابزارها به‌ویژه برای نوجوانان و بزرگسالان جوانی که با مدیریت زمان مشکل دارند مفید است.
- سازماندهی وسایل روزمره: برای همه چیز جای مشخصی داشته باشید و همه چیز را در جای خود نگه دارید. این شامل لباس‌ها، کوله‌پشتی‌ها و لوازم مدرسه است. استفاده از یک چک‌لیست سازماندهی ممکن است کمک‌کننده باشد.
تکالیف
- تعیین مکان مناسب برای تکالیف: یک محل کار در خانه برای تکالیف مدرسه در مکانی آرام و بدون شلوغی و عوامل حواس‌پرتی تعیین کنید.
- استفاده از تایمر: یک بازه زمانی برای انجام تکالیف تعیین کنید. اگر کودک تکالیف را تمام نکرد، یک استراحت بدهید و زمان جدیدی برای تکمیل آن تعیین کنید.
- تحسین تلاش و تکمیل کار: به‌جای تنبیه کارهای ناتمام، تلاش و تکمیل کار کودک را تشویق کنید.
چه سؤالاتی را باید از روان درمانگر کودک خود بپرسیم؟
- فرزندم به کدام نوع ADHD مبتلا است؟
- آیا فرزندم علاوه بر ADHD به اختلال یادگیری هم مبتلا است؟ (این مورد نیاز به آزمایش‌های هدفمند بیشتری دارد.)
- چگونه به فرزندم توضیح دهم که ADHD چیست؟ (معمولاً بهتر است در توضیحات برای کودکان بر تفاوت تأکید شود، نه بر اختلال.)
- چگونه با معلمان فرزندم درباره ADHD او صحبت کنم؟
- عوارض جانبی داروهای تجویزشده برای فرزندم چیست؟
- اگر فرزندم به ADHD مبتلا باشد، آیا این به این معناست که من هم به این اختلال مبتلا هستم؟
آیا داشتن ADHD مزایایی دارد؟
بله، افراد مبتلا به ADHD توانایی‌ها و مهارت‌هایی فراتر از افراد با مغزهای عادی (نروتیپیکال) دارند. برخی شرکت‌ها به‌طور عمدی افراد نروودایورجنت را به دلیل این مزایا استخدام می‌کنند. این توانایی‌ها و مهارت‌ها ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- تمرکز شدید (Hyperfocus)
- تفکر و حل مسئله غیرخطی
- تاب‌آوری
- خلاقیت
- مهارت‌های گفت‌وگو
- خودجوش بودن
- انرژی فراوان
