مقدمه
دوره نوجوانی، فصلی پُرچالش از زندگی است. نوجوان در حال ساختن هویت خود است، درگیر تغییرات جسمی، روحی و اجتماعی می‌شود و سعی دارد جایگاهش را در دنیا پیدا کند. اما گاهی این تغییرات با فشارهایی همراه می‌شود که نوجوان نمی‌داند چگونه از پس آن‌ها برآید. در چنین شرایطی، گاه افکار ناامیدکننده و تلخ، ذهن او را درگیر می‌کند. صحبت درباره افکار خودکشی در نوجوانان، ممکن است دردناک باشد، اما بسیار ضروری است. دانستن، آگاهی دادن و حضور حمایتی اطرافیان می‌تواند جان یک نوجوان را نجات دهد.
آمار جهانی و ایران در مورد خودکشی نوجوانان
بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO)، خودکشی چهارمین علت مرگ در میان نوجوانان ۱۵ تا ۱۹ ساله در سراسر جهان است. این آمار به‌وضوح نشان میدهد که موضوع، تنها یک نگرانی فردی نیست بلکه یک بحران جهانی است.
در ایران نیز طبق گزارش‌های وزارت بهداشت و تحقیقات دانشگاهی، میزان افکار خودکشی و اقدام به خودکشی در میان نوجوانان رو به افزایش است؛ به‌ویژه در سال‌های اخیر که مسائل اقتصادی، اجتماعی و بحران‌هایی مانند کرونا بر سلامت روان کودکان و نوجوانان تأثیر گذاشته‌اند. هرچند آمار دقیق و جامعی در این زمینه منتشر نشده، اما شواهد نشان میدهد نیاز جدی به آگاه‌سازی و مداخله زودهنگام وجود دارد.
تفاوت بین افکار خودکشی و اقدام به خودکشی
- بسیاری از نوجوانان ممکن است در مواقعی از زندگی، افکار ناخوشایندی مثل “دوست ندارم زنده باشم” یا “کاش نبودم” را تجربه کنند. این افکار ممکن است گذرا باشند یا نشانه‌ای از مشکلات عمیق‌تر روانی. به این حالت، افکار خودکشی گفته می‌شود.
- اما اقدام به خودکشی زمانی اتفاق می‌افتد که فرد نه‌تنها این افکار را دارد، بلکه دست به عملی می‌زند برای پایان دادن به زندگی خود. توجه به این تفاوت بسیار مهم است، چون افکار خودکشی اگر در زمان مناسب شناسایی شوند، می‌توانند با حمایت و درمان مناسب کنترل شوند و از اقدام جلوگیری شود.
- طبق تحقیقی که از نشریه Translational Psychiatry با عنوان:
«چرا نوجوانان اقدام به خودکشی می‌کنند؟ مرور نظام‌مند نظریه‌های پیشرو از “ایده تا عمل”»
(منتشر شده در ژوئن ۲۰۲۴) انجام شده، تبدیل افکار خودکشی به اقدام به خودکشی به دلایل زیر رخ میدهد: - احساس درد روانی
- ناامیدی
- احساس سربار بودن
- فقدان پیوندهای اجتماعی
- و توانایی تحمل درد و ترس کمتر از مرگ وجود داشته باشند.
تأثیر تغییرات هورمونی، فشارهای اجتماعی و تحصیلی
بدن نوجوان در دوره بلوغ با تغییرات هورمونی چشم‌گیری روبرو می‌شود. این تغییرات می‌توانند باعث نوسانات خلقی، احساساتی شدید و عدم تعادل روانی شوند. نوجوانی که هنوز در حال یادگیری مدیریت احساسات خود است، ممکن است با کوچک‌ترین فشار دچار بحران شود.
فشارهای اجتماعی (مثل دیده شدن در شبکه‌های اجتماعی، تأیید گرفتن از همسالان، یا حتی قلدری) و فشارهای تحصیلی (رقابت، توقعات خانواده، ترس از شکست) هم از مهم‌ترین عوامل روان‌فرسای این دوره هستند. نوجوانی که حس می‌کند در هیچ‌جا پذیرفته نمی‌شود یا مدام تحت قضاوت است، ممکن است به‌تدریج احساس بی‌ارزشی و ناامیدی پیدا کند.
نشانه‌های هشداردهنده در نوجوانان
نوجوانان اغلب نمی‌توانند مستقیماً بگویند که حال خوبی ندارند. به همین دلیل توجه به نشانه‌ها بسیار مهم است. برخی از این علائم هشداردهنده عبارت‌اند از:
- کناره‌گیری از خانواده و دوستان
- افت شدید عملکرد تحصیلی
- تغییر در خواب (بی‌خوابی یا خواب زیاد)
- کاهش یا افزایش اشتها
- صحبت‌هایی مثل “کاش نبودم” یا “دیگه هیچ‌چیز مهم نیست”
- بخشیدن وسایل شخصی یا خداحافظی‌های غیرعادی
- افزایش رفتارهای پرخطر یا بی‌ملاحظه
اگر چند مورد از این نشانه‌ها را در نوجوان خود مشاهده کردید، نگران نباشید، اما بی‌تفاوت هم نباشید.
دلایل و عوامل مؤثر در بروز افکار خودکشی
هیچ‌گاه فقط یک دلیل برای شکل‌گیری افکار خودکشی وجود ندارد. این مشکل معمولاً نتیجه ترکیبی از عوامل زیر است:
- اختلالات روانی: مانند افسردگی، اضطراب، اختلال دوقطبی یا اختلالات شخصیت
- مشکلات خانوادگی: طلاق، اعتیاد والدین، خشونت خانگی یا بی‌توجهی عاطفی
- تجربه‌های آسیب‌زا: مانند آزار جنسی، جسمی یا روانی
- فشارهای اجتماعی و تحصیلی: احساس شکست، طرد شدن، مقایسه شدن با دیگران
- ژنتیک و سابقه خانوادگی: برخی نوجوانان استعداد بیشتری برای اختلالات روانی دارند
چگونه می‌توان پیشگیری کرد؟
پیشگیری از افکار خودکشی نیاز به توجه روزمره و همراهی دلسوزانه دارد. نکات زیر می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد:
ایجاد رابطه امن با نوجوان
فضایی فراهم کنید که نوجوان بتواند بدون ترس از قضاوت، درباره احساساتش صحبت کند.
گوش دادن فعال و همدلانه
وقتی نوجوان حرف می‌زند، قضاوت نکنید، نصیحت نکنید؛ فقط گوش بدهید.
آموزش مهارت‌های زندگی
مهارت‌هایی مثل حل مسئله، کنترل خشم، نه گفتن و مدیریت استرس می‌تواند نوجوان را توانمندتر کند.
مراقبت از سلامت روان خانواده
فضای خانه باید آرام، امن و پذیرا باشد. دعواهای مکرر والدین، تنش و خشونت محیط خانه را برای نوجوان ناامن می‌کند.
در صورت نیاز، مراجعه به روانشناس یا مشاور
هیچ ایرادی ندارد که نوجوان برای مدتی تحت درمان باشد. مشاوره روان‌شناختی گاهی می‌تواند تنها مسیر نجات باشد.
درصورت متوجه شدن افکار خودکشی چه کنیم؟
- فرض کنید شما تنها کسی هستید که می‌تواند کمک کند و بی‌درنگ وارد عمل شوید.
- ارتباط برقرار کردن مؤثر: صادقانه بپرسید که آیا آن‌ها به خودکشی فکر می‌کنند.
- نشانه‌های خطر را بشناسید: تغییرات رفتاری شدید، کناره‌گیری از دیگران، بیان ناامیدی یا حرف‌های مربوط به مرگ.
- مداخلات درمانی: راهکارهایی نظیر درمان‌های مبتنی بر شواهد برای پیشگیری وجود دارد.
- منابع حمایتی: برنامه‌های آموزشی و حمایتی مانند “یافتن امید” و “حمایت از افراد در معرض خطر”.
سؤالات متداول والدین درباره افکار خودکشی نوجوان
آیا صحبت کردن درباره خودکشی باعث تشویق به آن می‌شود؟
خیر. برعکس، صحبت کردن درباره خودکشی، اگر با لحن همدلانه و بدون قضاوت انجام شود، می‌تواند باعث آرامش نوجوان شود. تحقیقات نشان داده‌اند که پرسیدن مستقیم درباره افکار خودکشی، نه‌تنها آن‌ها را تشدید نمی‌کند، بلکه فرصتی برای تخلیه هیجانی فراهم می‌آورد و ممکن است مانع اقدام به خودکشی شود. بپرسید:
“آیا تا حالا به این فکر کردی که نخوای دیگه زنده باشی؟”
این سؤال اگر با آرامش و پذیرش پرسیده شود، می‌تواند دریچه‌ای به دل نوجوان باز کند.
اگر نوجوان بگوید “دیگر نمی‌خواهم زندگی کنم”، چه کنیم؟
اولین قدم: نگران نشوید، اما جدی بگیرید.
نشان دهید که شنیده‌اید و حرفش برایتان مهم است. مثلاً بگویید:
“متأسفم که این‌قدر حالت بد شده. دوست دارم بدونم چه چیزی اذیتت می‌کنه.”
در مرحله بعد، بسته به شدت شرایط، با یک متخصص روانشناس کودک و نوجوان مشورت کنید. اگر خطر فوری وجود دارد (مثلاً نوجوان وسایل خودکشی تهیه کرده یا برنامه دارد)، بلافاصله او را نزد روان‌پزشک یا اورژانس روان‌پزشکی ببرید.
سخن پایانی
نوجوانی، با همه زیبایی‌ها و چالش‌هایش، دوره‌ای شکننده است. گاهی یک گوش شنوا، یک آغوش امن یا یک گفت‌وگوی ساده، می‌تواند مانع فاجعه‌ای بزرگ شود. اجازه دهیم نوجوانان بدانند که تنها نیستند، و برای حرف‌هایشان گوش‌هایی امن و دل‌هایی همراه وجود دارد.
منابع
afsp.org
